 |
| Trục đường Cách thức Mạng Bốn tuần Tám sáng 11-11, đoạn gần ngã ba Ông Tạ hướng về ngã tư Bảy Hiền khô. Đây là đoạn đường Thiên Lý thời nhà Nguyễn và là trục dọc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
Kỳ 1: Thử dựng lại đại đồn Chí Hòa trong khoảng... nghĩa trang cũ
Bạn dạng đồ quân sự mà trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên tổng hành dinh tướng Charner (chỉ huy hàng ngũ thủy quân lục chiến đánh đại đồn Chí Hòa) vẽ là hình ảnh rõ nhất về đại đồn Chí Hòa.
Đại đồn lớn đến mức trong Lịch sử cuộc viễn chinh Nam kỳ năm 1861, Léopold Pallu gọi đó là thành (citadelle).
Đại đồn Chí Hòa lớn gấp 15 lần thành Gia Định
Thành Gia Định bị thất thủ năm 1859 vuông vức, mỗi cạnh khoảng 450m, tổng diện tích khoảng hơn 0,2km2 (hơn 20 ha).
Cụm đồn lũy Chí Hòa chỉ tính riêng khu vực chính (đại đồn) đã gần 3km2 (300 ha).
Những đồn lũy đầu tiên của đại đồn được xây đắp ngay sau khi thành Gia Định thất thủ ngày 14-2-1859. Theo Monographie de la province de Gia Đinh (chuyên khảo về thức giấc Gia Định - 1902), thượng thư bộ Hộ Tôn Thất Hiệp đã sai quân nhân đắp đồn Tiền trên đường Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng 04 tuần Tám) đi Tây Ninh. Đồn Hữu (phải) và đồn Tả (trái) hai bên.
Lúc này quân Pháp đang ở khu vực trọng điểm Sài Gòn.
Nhị bên đã từng đụng độ nhau. Nhị 04 tuần sau khi thất thủ Gia Định, 6g sáng 10-4-1859, một nhóm quân Việt trong khoảng đồn Tiền đi Hàng quán Lớn đã bất ngờ đụng một tiểu đội Pháp. Nhị bên dàn quân và nổ súng vào nhau. Cả hai bên đều có người chết.
Một năm sau, 16-4-1860, Pháp tiến công chiếm khu vực chùa Cây Mai (góc Nguyễn Thị Bé nhỏ - Hồng Bàng hiện giờ) và chùa Kiểng Phước (theo học giả Vương Hồng Sển và nhà văn Sơn Nam, nằm góc Lý Thường Kiệt - Nguyễn Chí Thanh, có thể ở khu vực Trường ĐH Y dược TP.HCM hiện nay) mà quân nhân Việt lúc ấy đang đóng quân.
Người Pháp công ty tiến công chiếm đoạt tiếp đồn Tiền nhưng chạm chán sự chống trả mạnh khỏe của quân dân đại đồn nên đã tổn thất nặng, phải co cụm trở về.
 |
| Bộ đội Pháp (trái), Việt (giữa) và Tây Ban Nha (phải) trong trú đóng khu vực đại đồn Chí Hòa và xung quanh đồn - Ảnh tư liệu |
Triều đình Huế cử Nguyễn Tri Phương vào Nam với chức kinh lược đại thần để yếu tố khiển mọi việc. Ông đã tu sửa, xây đắp vững chắc, diện tích hơn phòng tuyến đồn lũy, xuất hiện rõ nét đại đồn Chí Hòa.
Theo bản đồ của Léopold Pallu, đại đồn có hình thang dài, đáy lớn lõm ở giữa (theo hình thế một con rạch tự nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc - con rạch này giờ không còn), cắt qua Bí quyết Mạng Bốn tuần Tám hiện giờ ở con đường Bắc Hải. Đáy nhỏ xíu nằm khoảng khu vực các con phố Trương Công Định, Bàu Cát (Tân Bình).
Đại đồn nằm dài theo trục đường Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng Tháng Tám - trên bạn dạng đồ bây giờ chiều dài này khoảng gần 3km). Bạn dạng đồ vẽ rất rõ đồn gồm năm khu vực cách biệt nhau theo chiều ngang này; mỗi khu vực như một thành lũy đơn nhất, qua lại bằng những cánh cổng lớn chắc chắn như cổng thành.
Có lẽ thiết kế này để phòng khi khu vực nào thất thủ, quân đồn trú có thể rút sang khu vực khác và thực tế đã xảy ra tương tự khi Pháp tiến công đại đồn sau này.
Riêng khu vực sau cùng có thêm một tường bao bên trong và nhì đồn lớn bên ngoài, theo bản đồ bây chừ một ở khoảng ngã tư Bảy Hiền lành và một ngay cạnh vòng xoay Lăng Thân phụ Cả. Phiên bản đồ ghi fort des Mandarins (đồn chỉ đạo).
Đầm Sen gần đại đồn được sử dụng triệt để che chắn cạnh dài phía nam đại đồn. Và thực tiễn, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tiến công, họ đã phải tiến công vòng qua khu đầm này.
 |
| Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực chỉ đạo nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và hệ thống đồn lũy bao quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm nhị lũy dọc và ngang mà phiên bản đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Bản đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu quà là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Bạn dạng đồ tiến quân của Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên |
 |
| Vị trí đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ Sài Gòn và vùng lân cận 1892. Lúc này con rạch thiên nhiên tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tiến công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tiến công vòng qua đây - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên |
 |
| Địa điểm đại đồn Chí Hòa trên bản đồ bây giờ - Đồ họa: Trị Thiên |
13 đồn lũy xum xuê nói quanh nói quẩn đại đồn và áp sát Sài Gòn - Siêu thị Lớn
Thật ra, không chỉ co cụm trong khu vực 3km2 đại đồn, tướng Nguyễn Tri Phương còn cho xây dựng thêm hàng loạt đồn lũy mới kiểm soát an ninh đại đồn từ vòng ngoài với phạm vi giữ vững rất rộng, hàng trăm km2.
Cụ thể, thay cho đồn Cây Mai và đồn Kiểng Phước bị mất, kế bên đồn Hữu rất lớn phương pháp đồn Cây Mai (đã bị Pháp chiếm hữu) gần 2km, ông cho xây đắp bốn đồn khác toàn bộ áp sát nhị đồn cũ, có đồn chỉ phương pháp 400, 500m. Hai chiến lũy dài khoảng 5km nối các đồn với nhau để bảo kê nhau cùng với kiểm soát an ninh từ xa cạnh phía nam dài 3km.
Mặt bắc đồn cũng có bốn đồn nằm cạnh các con rạch: một đồn nằm ở khu vực cầu Lê Văn Sỹ hiện nay, nhì đồn nhị bên cầu Kiệu - ba đồn này phương pháp thành Gia Định thất thủ khoảng 3km. Một đồn khác rất lớn bản đồ quân sự của Léopold Pallu ghi fort Annammite (đồn An Nam) nằm giữa rạch Vàm Thuật và cầu kinh Thanh Đa - chúng tôi ước đoán ở khúc nối rạch Lăng và rạch Cầu Sơn, khoảng tuyến đường Nguyễn Xí (Bình Thạnh) bây chừ. Đồn này án ngữ đoạn đường quan trọng đi Biên Hòa, nối với đội ngũ quân Việt ở thành Biên Hòa chưa bị chiếm giữ lúc đó.
Hai đồn khác, một nằm sát khu vực chỉ đạo của phòng ban chỉ huy đại đồn (Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Hiệp, Phạm Thế Hiển - bạn dạng đồ ghi là des Mandarins), nay là khoảng ngã tư Bảy Hiền và một nằm gần khu vực vòng xoay Lăng Cha Cả bây chừ.
 |
| Khu vực ngã tư Bảy Hiền khô về hướng Bà Quẹo bây chừ. Đây là khu vực trọng tâm chỉ đạo đại đồn Chí Hòa xưa - Ảnh: M.C. |
 |
| Vòng xoay Lăng Phụ thân Cả sáng 11-11. Khu vực này xưa cũng có đồn cạnh bên khu lăng chiêu tập này để giữ vững quân Pháp từ hướng Nam Kỳ Khởi Nghĩa và bảo kê đồn chỉ huy ở ngã tư Bảy Hiền - Ảnh: M.C. |
Phía sau đại đồn, về hướng bắc cũng có ba đồn lớn: Thuận Kiều (ở Tân Thới Nhứt, Q.12 bây chừ) và Tây Thới (phường Tân Thới Nhì, Hóc Môn), Rạch Tra (nằm giữa địa Hóc Môn - Củ Chi) nhằm cung cấp đại đồn cũng như rút quân về phía Tây Ninh khi cần thiết.
Theo nhà văn Phan È Chúc, một vị tướng Pháp lúc đó khen ngợi: "Thấy nguyên tắc dụng binh của Nguyễn Tri Phương, người ta phải tin rằng vị nguyên suý anh hùng của nước Nam đã biết phương lược xây đắp lối pháo đài nhất thời thời như Totleben ở Sébastopol, Denfert Rochereau ở Belfort, Osman Pacha trong trận Plevna".
Quân Pháp kiếm được xét: "Thành lũy của Nguyễn Tri Phương dựng mau như nấm mọc, hễ chỗ nào có lối đi là có ngay chiến lũy cản trở".
Có ý kiến nghĩ rằng sau khi mất thành Gia Định năm 1859, nhà Nguyễn chủ trương "thủ để hòa", nhưng chắc chắn lực lượng quân dân Việt khu vực đại đồn Chí Hòa không chỉ thủ mà thực tế đã có lúc tấn công khốc liệt nhóm quân Pháp đang chiếm hữu đóng khu vực bên ngoài thành Gia Định và dọc kinh Bến Nghé.
Chi tiết, theo nhà văn Phan Nai lưng Chúc, "sau khi bủa vây được quân Pháp, Nguyễn Tri Phương cho quân liều chết dưới mưa đạn để hãm đồn Cây Mai. Trong đêm 3 và 4-7-1860, 3.000 quân của ông đã can đảm nhận được một đồn lũy do đại úy người Tây Ban Nha Fernandez lãnh đạo với 100 lính Tây Ban Nha và 60 bộ đội Pháp. Trong 04 tuần 11 cùng năm, quân Pháp lại tiến công khốc liệt các pháo đài ở Gia Định nhưng quân nhà Nguyễn đã tiến công lui được kẻ thù làm quân Pháp bị thiệt thòi... (Nguyễn Tri Phương - Nxb Văn Hóa Thông Tin).
Cũng từ khu vực đại đồn, các đội ngũ dân binh Việt đã phổ quát lần chợt nhập tận nơi quân Pháp trú đóng, như chiều 7-12-1860 nhóm này đã phục kích làm thịt chết đại úy thủy quân lục chiến Barbé khi viên sĩ quan này trong khoảng chùa Khải Tường (Trường THPT Lê Quý Đôn, Q.3 hiện thời - trục đường Lê Quý Đôn bên hông Trường THPT Lê Quý Đôn trước 1955, chính quyền Pháp đặt tên là tuyến đường Barbé) tới đền Hiển Trung (nay thuộc khu vực Bộ Công an trên phố Nguyễn Trãi, Q.1).
Léopold Pallu viết: "Chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như chơi lệ. Bạn hữu sát nhân rình rập trong một bụi cây... Ông bị bỗng nhiên kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bè đảng An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa (tên người Pháp gọi đại đồn Chí Hòa). Sáng hôm sau, người ta thấy phần thân thể còn lại (của Barbé) bị bỏ bên vệ trục đường...".
Quân dân Việt ở tổng thể khu vực đồn lũy Chí Hòa cuối năm 1860, theo các tư liệu của người Pháp có khoảng 21.000 quân chính quy và 10.000 quân dân dũng (vốn làm ở đồn điền nên còn gọi là quân nhân đồn điền, "mến nghĩa làm quân chiêu tập"). Trong khi đó, quân Pháp - Tây Ban Nha lúc cao điểm chỉ có khoảng 800 quân, bị vây chặt tới nỗi sáu, bảy 04 tuần liền không nhận được thông tin gì từ phía Pháp.
Ngươc lại, có lẽ quân dân nhà Nguyễn cũng không nắm hết thực lực địch nên chưa quyết định tổng tấn công tái chiếm giữ thành Gia Định.
"Một cơ hội phóng thích nước nhà đã bị bỏ lỡ" - phần nhiều các nhà phân tích, nhà văn hóa của chúng ta đã thốt lên nuối tiếc rẻ về giai đoạn này tương tự.
Đón đọc kỳ 3: Quân Việt ở đại đồn Chí Hòa quả cảm hơn quân Tây, coi thường cái chết và "hình ảnh kỳ lạ" mà quân nhân Pháp - Tây Ban Nha chứng kiến khi tiến công đại đồn Chí Hòa?
Có thể bạn quan tâm: váy ngủ hà nội
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét